حکیم عمر خیام نیشابوری فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی بود که بیشتر به دلیل رباعیاتش شهرت یافت. در تقویم ملی ایران روز 28 اردیبهشت به مناسبت تولد خیام، روز خیام نام‌گذاری شد. در ادامه حقایق جالبی از زندگی خیام را برایتان بازگو می‌کنیم.
حکیم عمر خیام نیشابوری
به گزارش هفت هنر : حکیم عمر خیام همه چیزدان، فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی و بزرگترین دانشمند قرن پنجم در دوره ی سلجوقی بود. خیام در زندگی خود دستاوردهای زیادی بدست آورد و از نظر بسیاری از دانشمندان از بزرگترین ریاضی‌دانان جهان بود. برای آشنایی بیشر با حکیم عمر خیام با ما همراه باشید.
زندگی و مرگ خیام نیشابوری
غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور به دنیا آمد. تولد وی در روایاتی روز 28 اردیبهشت سال 439 هجری اعلام شده است. خیام زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند. او در زادگاه خود علوم رایج آن دوران مانند فلسفه و ریاضیات را آموخت. عده ای از مورخان او را شاگرد ابن سینا می دانند. اما از نظر زمانی تناقض های زیادی در این ادعا وجود دارد او از شاگردان امام موفق نیشابوری بود. خیام پس از تحصیل علوم فلسفه، ستاره شناسی و حدیث و تفسیر در سال 449 هجری به سمرقند نقل مکان کرد و اولین کتاب جبر خود درباره معادله‌های درجه سوم را زیر نظر قاضی القضات سمرقند تالیف نمود. او ازآنجا که با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.
پدر او که ابراهیم نام داشت و به پیشه خیمه‌دوزی یا چادر دوزی مشغول بود، در حین سفر خیام به حال مرگ میفتد و خیام برای آخرین بار دیدن پدرش به نیشابور بازمی‌گردد. مرگ پدر خیام را بسیار نسبت به نظام هستی و هدفمندی آن دچار تردید می‌کند. خیام از فکرهای زیاد و ندانستن بیشتر به شعر روی می‌آورد و رباعیات بسیاری می‌سراید. مفهوم این رباعیات بیشتر غنیمت شمردن عمر و لذت بردن از زندگی بود. محتوای رباعیات خیام حتی امروزه هم بسیاری از اندیشمندان و فیلسوفان جهان را به فکر واداشته است زیرا که او بسیار جلوتر از زمان خود بوده است. به همین جهت است که بسیاری خیام را پیغمبر مکتب اگزیستانسیال نامیده اند.
خیام در دوران جوانی در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشت. او به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و در علوم مختلف کتاب‌های باارزشی نوشته است. برخی نوشته‌اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق العاده بود. او همچنین در زمان خود دارای مقام و شهرت بسیار بود و معاصران او همه وی را به لقب های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده اند.
خیام سپس به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. عمر خیام در مدت ۱۸ سال اقامت خود در اصفهان مهمترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس نوشت که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد، به مدیریت او زیج (رصدخانه) ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین ایام (حدود سال هجری ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم تنظیم می‌شود. در این طرح خیام و همکارانش موفق به اندازه‌گیری طول سال خورشیدی به میزان ۳۶۵ روز می‌شوند که فقط دارای یک ساعت خطا به ازای هر ۵۵۰۰ سال است. این تقویم دقیق‌ترین تقویم دنیا تا به اکنون است. خیام در این دوران به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد، هرچند به اختر بینی اعتقادی نداشت.
خیام پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. قطع شدن کمک مالی و بی اعتنایی به کار دانشمندان سبب شد تا خیام در حدود سال ۴۷۹ هجری اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به‌ویژه نیشابور و مرو گذراند.
گرچه جایگاه علمی خيام برتر از جایگاه ادبی اوست، ولی آوازه ی او مدیون نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. خیام بیشتر فیلسوف و ریاضیدانی بود که به آثار ابوعلی سیناپرداخت و یکی از خطبه های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره ای که به شعر خیام شده، 100 سال پس از مرگ اوست. شهرت خیام به علت کار ادوارد فیتز جرالد انگلیسی ست که با ترجمۀ شاعرانۀ رباعیات وی به زبان انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند.
سرانجام شاعر بزرگ در محرم سال 526 ﻫ.ق در شهر نیشابور دارفانی را وداع گفت. آرامگاه خیام در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.
از نکات جالب مرگ خیام این است که او محل دفن خود را پیش‌بینی کرده بود. نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده : “گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می‌کند.” نظامی عروضی که هم‌عصر خیام بود چهار سال پس از وفات خیام به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ می‌رود. او با کمال تعجب دید که قبر او درست در همان جایی است که او پیش‌بینی کرده بود.
دستاوردهای خیام نیشابوری در زمینه های مختلف
ریاضیات
حکیم عمر خیام به نظر ریاضی‌دانان غربی نقش بسزایی در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی داشته‌است. نمونه‌هایی از اقدامات موثر خیام در ریاضیات به صورت زیر است:
- تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم و حل تمام صور معادلات درجه سوم
- حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی معادلات درجه سوم (ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم با بکار بردن مقاطع مخروطی)
- نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.
- اثبات اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس دربارهٔ قضیهٔ خطوط متوازی که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است
- تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (نیوتن) که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود. به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه،
- در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع، این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند.
- موفقیت در نوشتن ضرایب بسط چندجمله‌ای به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال
ستاره‌شناسی
خیام منجم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می شود. خیام بدین منظور مدار گردش کرهٔ زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. وی درباره ی چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای هم نوشته است. خیام در مقام یک ستاره‌شناس پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد.
موسیقی
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.
ادبیات
ادبیات و شاعری هیچگاه بخش اعظم زندگی خیام نبود و او به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر زندگی را سپری کرد. از رباعیات او تنها دوستان نزدیکش خبر داشتند و تمامی ترانه‌هایش را به دلیل شرایط فکری مردم آن زمان پنهان کرده بود. پس از مرگ خیام رباعیاتش گردآوری شده و توسط دوستانش منتشر شد. بسیاری از همدورهایهای خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام خبر نداشته‌اند.
ویژگیهای شعر خیام
شعرهای خیام همگی در قالب رباعی هستند. او شاعری ست که توانسته با لحنی ساده و با پرهیز از هنرنمایی های فضل فروشانه از عمیق‌ترین مسائل فلسفی سخن به میان آورد. اشعار او حاصل اندیشه در جهان آفریش است و این تفکر عمیق پشت اشعارش باعث شده رباعیاتش وزنی سنگین در فلسفه داشته باشند و متفکران زیادی او را فردی وجودگرا یا اگزیستانسیال خواندند. هرچند که تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد عدد دانسته اند، اما بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود که باعث شده است شاعران و نویسندگان بزرگی دست به تصحیح مجموعه رباعیات خیام دست بزنند و آثاری که قطعا خیام بیان کرده است را در آن بگنجانند. در ادامه چند مثال از رباعیات و اشعار حکیم عمر خیام آورده شده است.
این قافله عمر عجـب میگذرد
دریاب دمی کـه با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را که شب میگذرد
*****
تا کی غم آن خورم که دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پرکن قدح باده که معلومم نیست
کاین دم که فرو برم برآرم یا نه خیام
*****
افسوس که نامه جوانی طی شد
و آن تازه بهار زندگانی دی شد
وآن مرغطرب که نام او بود شباب
فریاد ندانم کی آمد و کی شد
در قرن نوزدهم میلادی، رباعیات خیام بوسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی ترجمه شد که افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب شد شهرت خیام از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رود.
تعداد رباعیات خیام
اشعار خیام در زمان حیات وی بخاطر تعصب مردم مخفی ماند و تدوین نشد و تنها بین یک دسته از دوستان همرنگ او شهرت داشت یا در حاشیهٔ جُنگ‌ها و کتاب‌های اشخاصی به‌طور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده‌است و پس از مرگش منتشر شد. به همین دلیل در تعداد رباعیات و نیز جعلی بودن یا نبودن بعضی از آنها اختلاف نظر وجود دارد.
آثار عمر خیام نیشابوری
در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار اندک، وی را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهمترین آنها” کتاب جبر” اوست که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار خیام نیشابوری می توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فلسفی، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، رساله ضیاء العلی، رساله فی الوجود، رساله ای در صورت و تضاد، رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم، نوروزنامه، کتاب الزیج الملکشاهی، دیوان رباعیات و رساله ای در طبیعیات اشاره کرد.
آرامگاه عمر خیام
مجموعه خیام که از آرامگاه حکیم عمر خیام، موزه، مهمان‌خانه و باغی بسیار زیبا و دیدنی تشکیل شده است یکی از جاهای دیدنی نیشابور می‌باشد. این مکان دل‌نشین و معنوی هرساله گردشگران و خیام‌دوستان زیادی را به شهر تاریخی نیشابور می‌کشاند.
آرامگاه خیام تا سال 1335 شمسی خرابه‌ای بیش نبود تا اینکه هیئتی که برای افتتاح آرامگاه فردوسی به مشهد می‌رفت بر سر راه از آرامگاه خیام نیز دیدن کرد و پیشنهاد ساخت آرامگاهی درخور شان این دانشمند و شاعر بزرگ مطرح شد و سر انجام در سال 1341 با همکاری مهندس هوشنگ سیحون که در آن زمان ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی بود به همراهی حسین جودت، ساخت آرامگاه خیام به پایان رسید.
در ساخت نمای آرامگاه خیام از نمادهای متعددی برای نشان دادن درجات حکیم همر خیام استفاده شده است به عنوان مثال بنای آرامگاه از 10 پایه ستون سنگی تشکیل می‌شود، عدد 10 اولین عدد دو رقمی در علوم ریاضی است که نشان از ریاضیدان بودن خیام دارد. این 10 ستون در قسمت بالای بنا به یکدیگر می‌رسند و شکل ستاره‌ای 5 پر را تشکیل می‌دهند که در آسمان شب‌های نیشابور می‌درخشد و این نشان از منجم بودن خیام دارد. در قسمت‌های لوزی شکل بدنه بنا، 20 رباعی از خیام به خط تعلیق نوشته شده که نشان از حس لطیف و طبع شاعری خیام دارد.
در نزدیکی آرامگاه دو بنای دیگر شامل یک کتابخانه و موزه به چشم می‌خورد که تندیسی از خیام در ابتدای باغ نصب شده است. موزه آرامگاه خیام در سال 1376 ساخته شده است و در اردیبهشت ماه سال 1379 درهای آن به روی علاقه‌مندان باز گردید.
آدرس آرامگاه خیام: خراسان رضوی، نیشابور، میدان فضل، خیابان عرفان
نحوه مرگ خیام
امام محمد بغدادی ـ داماد خیام ـ مرگ وی را چنین حکایت می‌کند، «مطالعه الهی از کتاب الشفا می‌کرد، چون به فصل واحد و کثیر رسید، خلال دندان طلایی را که با آن دندان پاک می‌کرد، در میان اوراق موضع مطالعه نهاد و گفت مرا که جماعت را بخوان تا وصیت کنم. چون اصحاب جمع شدند و به شرایط وصیت قیام نمودند، به نماز مشغول شد و از غیر اعراض کرد تا نماز [خفتن بگذارد و روی بر] خاک نهاد و گفت: خدایا به درستی که من به اندازه توانم تو را شناختم، پس مرا بیامرز، که معرفت من به تو تنها وسیله آمرزش من است به سوی تو. و جان تسلیم کرد.
روز بزرگداشت خیام
در تقویم ایرانی 28 اردیبهشت‌ماه که به روایتی روز تولد خیام است، روز بزرگداشت خیام نامیده می‌شود. در شهر نیشابور هرساله به مناسبت روز بزرگداشت خیام برنامه‌های گوناگونی از 28 تا 30 اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. این برنامه‌ها شامل سخنرانی اساتید ریاضی و ادبیات بر سر مزار خیام، برگزاری مسابقات حفظ رباعیات خیام برای دانش آموزان، گلباران آرامگاه حکیم فرزانه نیشابور، نمایشگاه خوش نویسی، کارگاه تخصصی مجسمه‌سازی، برگزاری مسابقات و نمایشگاه‌های ریاضی و اجرای نمایش در نگارخانه آتیه می‌باشد.
سال گذشته (سال 1399) به دلیل شیوع ویروس کرونا، برنامه‌های روز بزرگداشت خیام به صورت مجازی برگزار شد که شامل برنامه‌های جذاب گوناگونی از جمله نمایشگاه‌ها، سخنرانی اساتید بزرگ ریاضی و ادبیات کشور و همایش‌های علمی خیام بود. امسال (سال 1400) نیز با تداوم شرایط همه‌گیری بیماری پیش‌بینی می‌شود جشن‌ها و همایش‌های روز بزرگداشت خیام به صورت مجازی برگزار شود.
